Nghệ thuật múa Khèn – Nghệ thuật trình diễn dân gian của người Mông

Nghệ thuật múa Khèn là một trong những nghệ thuật trình diễn dân gian của người Mông ở tỉnh Bắc Kạn. Nó đã có từ lâu đời và được lưu truyền qua nhiều thế hệ người dân nơi đây.

Đã múa Khèn thì không thể thiếu được những loại nhạc cụ do người Mông làm ra – khèn Mông. Với cây khèn độc đáo này, người chơi vừa có thể thổi hơi ra, vừa có thể hít hơi vào. Nó cũng là đạo cụ có cấu tạo phù hợp với dáng khum người và các thế quay, nhảy. Nghệ nhân với những bước nhún, đảo, quay hoặc vừa ôm khèn vừa lăn mình trên đất để tạo ra những vũ đạo đẹp mắt. Tiếng khèn trở thành một phương thức để người dân nơi đây truyền tải, thổ lộ tâm ta nguyện vọng của mình.

Tiếng khèn cũng có rất nhiều chủ đề. Tiếng khèn vui mời gọi bạn bè đi chơi xuân, gọi bạn xuống chợ hoặc chúc nhau những điều may mắn. Khi buồn thì tiếng khèn chậm và trầm, hay được dùng trong các đám tang để chia buồn cùng gia đình hoặc đưa tiễn người mất sang thế giới bên kia. Tiếng khèn vui tạo cảm giác hưng phấn, rạo rực nhưng tiếng buồn có thể khiến người nghe cảm thấy xúc động mạnh mẽ.

Múa khèn trong đám tang, đám giỗ:

Khèn Mông giữ vai trò quan trọng trong tín ngưỡng của người Mông, đặc biệt được thể hiện qua đám tang. Khi trong làng có người qua đời, chủ nhà sẽ mời thầy khèn có uy tín, hiểu nhiều, biết rộng để giúp đỡ. Mỗi đám tang có thể mời từ cho đến 2 cho đến 4 thầy khèn. Các nghệ nhân này đóng vai trò tương tự như thầy cúng, các nghi lễ đều được thực hiện thông qua tiếng khèn.

Tùy theo từng thời điểm ở đám tang mà thổi những bài khèn khác nhau. Họ có thể thổi theo giờ: giờ ăn cơm trưa và ăn cơm tối, thực hiện liên tục từ 2 đến 4 ngày. Mỗi bài khèn kéo dài từ 15 – 30 phút. Khi nghỉ ngơi hoặc có người đến viếng, họ sẽ thổi một bài riêng cho hợp hoàn cảnh.

Đám tang ở đây không buồn bã, thê thảm như các tộc khác. Khi thầy trống, thầy khèn múa thì người thân cũng tham gia cùng. Người Mông quan niệm, nếu không có tiếng khèn thì linh hồn người mất không về được với tổ tiên. Những động tác múa trong đám tang gồm đi khom, xoay vòng xung quanh quan tài, vừa thổi khèn vừa đi. Thầy sẽ dùng khèn để lạy người chết. Khi được 20 phút thì gia đình rót rượu mời thầy.

Đám giỗ diễn ra sau đám tang 13 ngày, lúc này cũng không thể thiếu thầy khèn – người chủ trì đám giỗ. Gia đình cần chuẩn bị một mâm lễ để cầu linh vị của người mất. Bắt đầu nghi lễ, thầy khèn thổi khèn đi vòng trong nhà ra ngoài ngõ. Việc này có ý nghĩa mời linh hồn người mất về để làm giỗ. Sau đám giỗ coi như linh hồn đã được đưa về thế giới bên kia. Họ cũng không nhắc đến người đã qua đời vì người dân nơi đây không có tục thờ cúng tổ tiên.

Múa khèn trong lễ hội, sinh hoạt văn hóa và nghệ thuật:

Những dịp lễ hội, Tết đến xuân về cũng không thể thiếu đi những tiếng khèn cùng các trò chơi dân gian. Nó không chỉ là linh hồn mà còn là tiếng lòng của người dân nơi đây với bạn bè, cộng đồng, thiên nhiên. Đồng thời thể hiện giá trị văn hóa, bản sắc độc đáo riêng của người Mông.

Các bài múa khèn đều mang nội dung vui nhộn, ý nghĩa chúc tụng, mời bạn bè tụ họp, vui chơi. Tiếng khèn giúp người dân quyên đi khó khăn, vất vả sau một năm lao động chăm chỉ. Tiếng khèn của người Mông cũng mạnh mẽ, kiên cường như cách người dân nơi đây chống chọi với sự khắc nghiệt của thiên nhiên.

Động tác múa khèn cũng rất đa dạng, phong phú, gồm múa nhảy đưa chân, quay đổi chỗ, quay tại chỗ, vờn khèn, lăn nghiêng, ăn ngửa, múa ngồi xổm, đi tiến – lùi theo các hướng. Động tác cơ bản gồm khom lưng, quay hất gót trên vòng quay rồi thu hẹp theo hình xoắn ốc với tốc độ nhanh và  điêu luyện.

Học thổi khèn cũng  vô cùng khó khăn, dù học nhiều nhưng cũng chưa chắc có thể am hiểu hết giai điệu của khèn. Để trở thành một người thổi khèn giỏi, con trai Mông thường phải tập khèn từ khi 12 – 13 tuổi, thân hình khỏe, mềm dẻo và nhịp nhàng. Đặc biệt là các lấy hơi, rèn khí để lấy hơi một cách lâu và dài.

Nghệ thuật múa khèn của người Mông thể hiện tính cố kết cộng đồng, tinh thần đoàn kết trong đời sống cộng đồng. Tiếng khèn quen thuộc và ngấm sâu vào tâm hồn của người dân, thân thuộc và gắn bó từ lúc họ sinh ra.

Xem thêm:

• Nghệ thuật trang trí hoa văn trên trang phục của người Xá Phó
• Tục cúng việc lề – Nghi thức cúng truyền thống ở Long An
• Nghề dệt chiếu lác – Hành trang văn hóa của vùng đất Long An
• Nghề dệt thủ công truyền thống của người Tày

Nghệ thuật múa khèn của người Mông chứa đựng nhiều giá trị mang tính sáng tạo, thể hiện qua tiết tấu đa dạng, biến hóa khi thổi kèn kết hợp với vũ điệu uyển chuyển, nhẹ nhàng khi múa. Với những giá trị ấy, thật không quá ngạc nhiên khi nghệ thuật múa khèn được vinh danh là di sản văn hóa phi vật thể của quốc gia.