Nghề chạm khắc bạc – Nghề thủ công truyền thống của người Mông

Nghề chạm khắc bạc là một nghề thủ công truyền thống của người Mông ở Sapa, Lào Cai. Nó đóng vai trò rất quan trọng trong đời sống tinh thần của người dân nơi đây. Trong cuộc sống, người Mông sử dụng bạc như một thứ bùa hộ mệnh bảo vệ sức khỏe, hạnh phúc. Đồng thời còn liên quan rất nhiều đến nghi lễ tâm linh ở nơi này. 

Vòng bạc không chỉ là vật hội tụ sức mạnh mà còn là nơi cư ngụ của thần linh. Khi thầy cũng phù phép, nó sẽ có chức năng diệt trừ tà ma, bảo vệ sức khỏe con người. Trang sức bạc là món quà mang ý nghĩa tinh thần rất lớn, do cha mẹ cho con gái làm của hồi môn đi lấy chồng. Do đó, nghề chạm khắc bạc bao đời vẫn duy trì để phục vụ cộng đồng.

Quá trình chạm khắc đòi hỏi sự khéo léo, tinh tế, tỉ mỉ cùng tính thẩm mỹ cao. Để làm ra sản phẩm, nghệ nhân phải trải qua vô số công đoạn cầu kỳ. Một bộ công cụ chạm khắc bao gồm:

• Bễ thổi – pux
• Lò nung – áng
• Nồi nấu bạc – lò cox
• Khuôn đúc – đangz giôz
• Búa đập – traurx gồm 4 loại: búa sừng trâu – cừ traurx nhux cú, búa quai tay – traurx, búa nhỡ và búa con
• Kìm sắt – “kè” có 3 loại. Loại dài dùng để chọc than, gắp nồi nấu bạc hoặc điều chỉnh vị trí nồi trong lò nung trong quá trình nấu bạc. Loại ngắn hơn dùng để gắp sản phẩm trong quá trình tôi cũng như chế tác khi bạc còn nóng. Loại kìm nhỏ dùng để cặp bạc trong quá trình gia công chế tác trên đe nhằm tạo hình, tạo dáng cho sản phẩm lần cuối. Chúng đều có mỏ dài, hơi cong, phần cán làm bằng gỗ.
• Đe “thái” là công cụ chịu lực mạnh, dùng để kê khi tạo hình

Bộ đục trạm làm bằng đinh sắt có nhiều hình dáng và chức năng khác nhau:

• Ná tram: chạm khắc hoa văn li ti
• Tủ ma: chạm khắc hoa văn hình chấm
• Khó chủ: chạm khắc các đường sọc dài
• Chầy nấy nix: chạm khắc hoa văn hình bán nguyệt
• Sừ phăng: chạm khắc hoa văn có hình vuông

Trước đây, loại bạc thường được dùng là đồng bạc Đông Dương (hoa xòe) tích trữ nhiều đời trong các gia đình. Nhưng hiện nay, loại bạc này trở lên hiếm và có giá trị kinh tế cao nên khi cần có thể trao đổi với các gia đình khác. Để tạo ra một sản phẩm có giá trị, người chế tác cần có kinh nghiệm chọn và phân biệt nguyên liệu. Nếu dùng bạc có tạp chất thì khi chế tác, bạc sẽ bị vỡ vụn, không tinh khiết. Loại này có giá trị không cao, đồng thời không phát huy giá trị (trang sức, trừ tà ma,…)

Người làm nghề chạm khắc bạc cần cần cù, tỉ mỉ vì quy trình chế tác gồm nhiều công đoạn cầu kỳ, phức tạp:

• Đốt lò để nung bạc
• Nung bạc
• Đổ khuôn
• Chế tác hình dạng bạc trên đe
• Chạm khắc hoa văn
• Tu sửa, đánh bóng

Một số sản phẩm có tính sáng tạo thẩm mỹ cao như:

• Vòng cổ
• Vòng tay: bản dẹt hoặc tiết diện tròn, trên khắc hình hoa lá, con bướm,…
• Vòng vía: đeo cho trẻ em, người ốm. Có ba loại là vòng cổ, còng tay, vòng chân với thiết kế một chiếc móc ở quãng hở. Khi đeo xong thầy cúng khóa lại không cho vía rơi ra, tà ma không xâm nhập
• Vòng tai xược cài tóc dành riêng cho phụ nữ
• Nhẫn: tròn và dẹt. Nếu đeo nhẫn tròn là dấu hiệu cho thấy còn độc thân hoặc đã góa vộ/chòng và có ý định tái giá.

Người Mông quan niệm mọi vật đều có linh hồn. Do đó, trước khi tiến hành họ sẽ làm nghi lễ cúng như một lời động viên giúp cho nghệ nhân hành nghề suôn sẻ, không gặp tai nạn,…

Xem thêm:

• Nghề dệt chiếu – làng nghề truyền thống lâu đời của người Việt
• Nghề làm gốm của người Chăm – Bình Thuận
• Tranh dân gian Đông Hồ – Nghệ thuật tranh khắc gỗ độc đáo của dân tộc

Nghề chạm khắc bạc là di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc ta thể hiện sự phát triển về kỹ thuật và nghệ thuật kim hoàn của người Mông ở Sapa. Cho đến nay, các sản phẩm của chạm khắc bạc vẫn giữ nguyên giá trị và không thể thay thế trong đời sống của người dân nơi đây.