Khan – Sử thi – Vốn văn hóa độc đáo của người Ê Đê
Khan hay còn gọi là Sử thi, là vốn văn hóa độc đáo của người Ê Đê. Nó ra đời trong điều kiện biến động lớn của những cuộc di cư lịch sử. Nhất là chiến tranh giữa các thị tộc bộ lạc để tranh giành đất giữa vùng núi rừng Tây Nguyên.
Mỗi tác phẩm Sử thi đều có sự khác biệt về nội dung. Nhưng tựu chung lại đều phản ánh quan niệm về vũ trụ với thế giới thần linh. Có 3 tầng rõ rệt: tầng trời, tầng mặt đất và tầng dưới mặt đất – thế giới mà con người và thần linh gần gũi với nhau. Nó phản ánh xã hội cổ đại của người Ê-đê, cuộc sống sinh hoạt của cộng đồng bình đẳng, giàu có. Đồng thời cũng phản ánh quyền lực của gia đình mẫu hệ cũng như vai trò của người phụ nữ trong quản lý và bảo vệ hạnh phúc gia đình.
Hát sử thi là một trong những sinh hoạt văn hóa đặc biệt của người Ê-đê. Hát kể có một vị trí quan trọng trong gìn giữ, sáng tạo và diễn xướng, nhất là khi chỉ được lưu trữ bằng hình thức truyền miệng. Nội dung chủ yếu ca ngợi các anh hùng cũng như tôn vinh người có công tạo lập buôn làng. Đề cao sự tài trí, tinh thần đoàn kết cũng như nêu cao chính nghĩa. Bên cạnh đó ca ngợi sức mạnh thể hình và tâm hồn, tình yêu đôi lứa, tình cảm gia đình, mong muốn chinh phục thiên nhiên, cuộc sống sinh hoạt, lao động giản dị.
Những người hát sử thi là những người có bề dày trì thức. Giọng hát vang khỏe cũng như biết nhiều làn điệu của thể loại hát nói để có thể vận dụng cho phù hợp hoàn cảnh. Nhân vật trong bài hát phải biết diễn bằng động tác, nét mặt giống diễn viên trên sân khấu. Thường người diễn là người có khả năng thiên bẩm và được truyền lại theo dòng tộc. Bên cạnh đó còn cần sáng tạo thêm những đoạn chương sao cho phù hợp với tác phẩm.
Sử thi được thể hiện bằng hình thức hát kể và kể lời. Thêm thắt các cử chỉ và vẻ mặt, hành động cho nhân vật. Như vậy câu chuyện sẽ tự nhiên hơn. Sử thi thường được hát kể vào buổi tối, sau một ngày làm việc mệt nhọc hoặc trong những dịp lễ hội của buôn làng.
Trong không gian nhà dài:
Các nghi lễ như lễ mừng gia đình bội thu, lễ cưới, lễ mừng thọ, lễ rước Kpan…, gia chủ mời bà con gần xa đến dự ở gian Gah (gian khách) ngôi nhà dài. Người đến dự mang vài lon gạo, con gà, ché rượu, quả bí, mớ rau… gọi là quà mừng lễ.
Khi nghi lễ cúng thần linh đã cơ bản hoàn thành, gia chủ mời người hát kể khan cho mọi người nghe. Người hát kể ngồi ngay bên bếp lửa và bắt đầu câu chuyện. Khi bắt đầu, người hát kể cầm cần rượu hít một hơi dài để xin phép tổ tiên, ông bà cho con cháu được hát sử thi. Sau đó, mời rượu chủ và người già trong buôn, rồi bắt đầu thể hiện thật đầy đủ và sinh động. Thứ tự ngồi nghe là:
- Đàn ông (người già, trung niên) ngồi trên ghế kpan
- Nam thanh niên, trẻ nhỏ ngồi xung quanh
- Đàn bà, con gái ngồi ở phần cuối phía trong gian Gah.
Trong lễ bỏ mả:
Lễ bỏ mả (lui m’sat) là một nghi lễ quan trọng được tổ chức vào khoảng tháng 3. Theo phong tục sau khi chôn cất người quá cố được ba năm, tang chủ sẽ tổ chức lễ bỏ mả. Trước khi làm lễ, họ làm lại nhà mồ đồng thời chuẩn bị trâu, bò, heo gà, lúa nếp, lúa gạo và hàng trăm ché rượu mời bà con đến dự. Trong những ngày này, người đến dự và gia đình tang chủ đều ăn ở ngay tại khu nhà mồ.
Tối đến khi đã làm xong nghi lễ cúng thần linh và người quá cố, các đội chiêng, đội múa vừa đánh chiêng, vừa hát múa xung quanh nhà mồ (theo chiều ngược kim đồng hồ). Khuya đến, mọi người quây quần nghe hát khan. Lễ bỏ mả tổ chức bao nhiêu ngày thì người hát kể khan bấy nhiêu đêm tại khu nhà mồ.
Tại chòi rẫy:
Mọi người ở chòi để trông chừng lúa cũng như đuổi chim thú phá rẫy, đến đêm thì mọi người tụ tập ở chòi rẫy có người biết hát kể để nghe kể sử thi. Nó là hình thức sinh hoạt văn hóa giúp người dân có giờ phút thư giãn, tái tạo sức lao động.
Với cốt truyện dài, sử thi có sức lôi cuốn, hấp dẫn người nghe đến kỳ lạ. Không chỉ giúp người dân Ê-đê quên đi những nhọc nhằn của cuộc sống lao động thường ngày mà còn tiếp thêm nghị lực để họ vững tin vào tương lai. Cũng như tránh xa những điều tầm thường, vươn lên sống tốt đẹp hơn.
Xem thêm:
- Múa Tắc Xình của người Sán Chay tỉnh Thái Nguyên
- Nghệ thuật sân khấu Dù Kê của người Khmer
- Nghi lễ dựng Cây nêu và bộ Gu của người Co
- Nghề dệt thổ cẩm của người Cơ Tu
- Kéo co – Một trò chơi dân gian của người Tày, người Giáy
Với nhiều giá trị lịch sử, văn hóa mà nó mang lại thì Khan (Sử thi) của người Ê-đê đã trở thành một trong những di sản văn hóa phi vật thể của quốc gia. Đây cũng là cách tôn vinh các giá trị văn hóa đẹp đẽ của dân tộc.
